甘肃省政协教育界委员在甘肃电大调研 栗震亚一同调研
Матриархат же энебийлик - (лат. mater - эне, arche - бийлик - эненин бийлиги) - коомдук - социалдык структурасында аял ?ст?мд?к абалды ээлеген алгачкы коомдун тарыхындагы божомолдуу мезгил, аялдын ?й-б?л?д?г? жана коомдогу ?ст?мд?к кылган абалын белгил?? ?ч?н колдонулуучу термин. Этнографиялык адабияттарда бул илимий терминдин бир нече мааниси аталып ж?рг?н? маалым. Бир кыйла кенен тараганы матриархалдык теория. Ал боюнча коомдук т?з?л?шт?н башталышында аял (эне) ?ст?мд?к кылат. Бул теория болсо энелик уруктун тарыхый алгачкылыгына негизденген жана патриархалдык теорияга каршы к?р?шт? пайдалуу ролду ойнойт. Матриархат - адамзат коомунун ?н?г??с?н?н узакка созулган мезгили. Энелик доордо урукта (урууда) аялдар социалдык т?з?л?шт?н чокусунда турушу коомдо башкаруучу милдетти аткарышкан. Коомдогу адамдардын ?з ара мамилелери алардын коомдогу ээлеген орду жана укуктары энелик урук аркылуу ишке ашырылган. Матриархат же матриархалдык т?з?луш алгачкы общиналык (жамааттык) коомдогу аялдардын ?ст?мд?к абалын билдирген. Тууганчылык эне аркылуу болгон. Матриархат аялдардын эркектерге караганда ?нд?р?мд?? эмгек кылуусунун натыйжасында келип чыккандыгы илимде далилденген. Бийликти аткаруучулар ошол эне уругунан тараган эркектер болушкан. Аялдын (эненин) коомдогу ролунун ?зг?ч?л?г? ?т? т?м?нк? де?гээлде ?н?кк?н чарбалык ишмерд??л?кк? байланыштуу болгон. Аялдар урукта (урууда) уй чарбасынын т?йш?г?н, бала тарбиялоону, жашоо ?ч?н зарыл болгон жыйноочулук иштерин аткарышкан. Адамзат металл иштет??н? ?зд?шт?рг?нг? чейин аялдын уруудагы ?ст?мд?г? сакталып кала берген. Бул болжол менен б.з.ч. 10 ми? жыл илгери болуп ?тк?н. М?лкт? жана социалдык абалды мурастоо аял тарабынан ж?р?т, ?йл?нг?нд?р айрым жашашат же эненин уругунда турушат. Коомдук т?з?л?шт?н бул тиби алгачкы коомдун баштапкы стадиясында жана патриархатка чейин болгон деп божомолдонот. Бул мезгилдин болушу байыркы авторлордун амазонкалар ж?н?нд?г? легендарлуу билдир??л?р?нд? жана эркектерге каршы к?ж?рм?н маанайдагы аял уруулары тууралуу айрым этнографиялык материалдарда чагылдырылган. Азыркы этнологияда матриархат деп кишилердин коомдук абалы жана укугу энелик багыттагы тууганчылык даражасы менен аныкталуучу энелик урук ?ст?мд?к кылган тарыхый мезгилди т?ш?н?ш?т. Кыргыз коомунда энелик доордун таасири, анын айрым элементтери сакталып келет. Мисал катары Наалы эже, Бугу эне, Зуура эже, Эне- карышкыр жана башка уламыштарды келтир??г? болот.
Колдонулган адабияттар
[т?з?т?? | булагын т?з?т??]- О.Каратаев, С.Эралиев. Кыргыз этнографиясы боюнча с?зд?к. Бишкек. "Бийиктик" - 2005-ж. ISBN 2025-08-069-4